همه چیز امکانات نیست!

میزان یادگیری و درک متقابل به محیط و عوامل محیطی بسیاری وابسته است که می‌توانند بر فرد تأثیرات بسزایی داشته باشند. از جمله محیط‌هـایی که به سادگی و سرعت به ذهن می‌رسند، محیط فیزیکی و عوامل آن است. طبیعـی است هـرچه امکانات آموزشی برای فرد بیشتر فراهم شود، یادگیری بهتر صورت خواهد گرفت. در مدرسه‌ای که فضای مناسب، کتابخانه و منابع گـوناگـون علمی دارد، یادگیری شاگـردان، در مقایسه با یادگیـری شاگـردان مدرسه‌ای که فضای مناسب ندارد و در آن جز کتاب درسی منابع دیگری یافت نمی‌شود، بسیار متفاوت خواهد بود.

با این همه، محیط یادگیری به فضای فیزیکی و امکانات محدود نیست. برای مثال، محیط عاطفی اهمیت بسیاری دارد. رابطه معلم و شاگرد، رابطه دانش‌آموزان با هم، رابطه والدین با فرزندان و نیز هم‌خوانی نگرش والدین و مربیان در زمینه تربیت، همگی می‌توانند در میزان یادگیری دانش‌آموزان مؤثر باشند و سهم بسیاری نیز در این باره داشته باشند.

محیط همواره از مهم‌ترین عواملی است که در یادگیـری و آمـوزش نقـش بسزایی دارد. ویگوتسکی، یکی از معروف‌ترین نظریه‌پردازان رشد شناختی، معتقد است: «کنش متقابل میان یادگیرنده و محیط اجتماعی او بسیـار مهم است.» او بر ایـن باور بود که رشد ذهنی کودکان، عموماً به مردمـی وابستـه است که در دنیـای اطراف آن‌ها زندگی می‌کنند، و افراد بسیاری اندیشه‌ها، نگرش‌هـا و ارزش‌هـای خـود را در تعامـل و رابطه متقابل با دیگران ارتقا می‌دهند. در واقع، میزان یادگیری و آموزش‌یافتن فرد به محیط اطراف او وابسته است. بنابراین، محیط در فرایند یاددهی‌‌- یادگیری و توجه به انواع گوناگون محیط یادگیری در طراحی آموزشی اهمیت دارد.

چگونگی یادگیری از محیط

انسان در زمینه یادگیری، محصول محیط پیرامونش است. این یادگیری بر دریافت، و تحلیل و تفسیر عوامل محیطی، توسط عوامل درونی (قابلیت‌های شناختی) او مبتنی است. ولی محیط نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای در یادگیری دارد. حتی زمانی که یادگیرنده در حـال ثبت داده‌های ذهنـی خـود (که مولود تفکر او هستند) قرار دارد، این تفکر و نتایج آن، رنگ محیط را به خود خواهند گرفت، چرا که تفکر از طرف این شخص در موقعیت اتفاق می‌افتد و شناخت حاصل در یادگیری، از تعامل یادگیرنده و موقعیت او ناشی می‌شود. به عبارت دیگر، یادگیری نتیجه شناخت کلی‌نگـر انسان از محیط و اطراف خود است و از لحاظ روان‌شناسی شناخت، تعاملی است خالق و فعال که بدون وقفه بین فرد یا همان عوامل درونی و محیط او در جریان است. این تعامل به طور معمول آگاهانه است و محیط به وسیله آن پردازش می‌شود (افضل نیا،1394).

اصول سه‌گانه تأثیرات محیطی

بدیهی است، انسان همواره تحت‌تأثیر عوامل محیطی خود و عناصر تشکیل‌دهنده آن بوده است. عوامل فیزیکی از لحاظ روانی و فیزیکی بر واکنش‌ها و رفتارهای وی تأثیر می‌گذارند. تأثیر عوامل محیطی بر یادگیری را می‌توان از سه جنبه بنیادیـن بررسی کرد:

1. تمام فـرایند یادگیری در محیطـی فیزیکی دارای خصوصیات فیزیکی قابل درک و قابل سنجش صورت می‌گیرد. خواه نشستن در یک سالـن مجهـز اجـلاس یـا زیـر یک درخـت یا مقابـل صفحه رایانه باشد، افراد با اطلاعات پیرامونی احاطه می‌شوند. موضوعاتی مشخـص در محیط از قبیـل صندلی، لباس و فنجانی چای توجه را به خود جلب می‌کنند. انسان به‌طور پیوسته عناصر اطراف خود مانند نور لامپ، بوی غذا و گرما را هم حس مـی‌کند. بنابراین، هر محیط یادگیری برای افراد مملو از اطلاعات محیطی است.

2. انسان به‌صـورت منفعـل لمـس نمـی‌کند، نمی‌شنود و نمی‌بیند، بلکه کاملاً به‌صورت فعال این کارهـا را انجام مـی‌دهد. در هر محیط یادگیری، دانش‌آموزان منابع ادراکـی محدود خود را از طریق انتخاب فعالانه اطلاعات محیطی مدیریت و در این زمینه به تجربه‌های قبلی تکیه می‌کنند.

3. ویژگـی‌های فیزیکی محیط می‌توانند از نظر احساسـی تأثیرگذار باشند و با نتایـج ادراکـی ـ رفتـاری همـراه شوند و متقابلاً ویژگی احساسی و عاطفی محیط بر یادگیری، نسبت به محیط فیزیکی غلبه بیشتری داشته باشد. برای مثـال، اغلـب دانش‌آمـوزان یادگیری در کلاس بسیار گرم را مشکل توصیف می‌کنند. حالا اگر محیط عاطفی به گونـه‌ای طراحـی شـود که واکنش‌های احساسـی مثبت ایجاد شود، نه تنها سطح یادگیری ارتقا پیدا می‌کند، بلکه می‌تواند محیط را به فضایی دوست‌داشتنی برای یادگیری مبدل کند؛ مکانی که افراد برای یادگیری جست‌وجو می‌کنند.

عوامل فیزیکی در یک قاب

یکی از ابعاد محیط آموزشی، عوامل فیزیکی است که در ایجاد انگیزه و اشتیاق به آموزش تأثیرگذار است. به‌صورت کلی، عوامل فیزیکی مربوط به محیط‌های آموزشی به شرح تصویر زیر دسته‌بندی می‌شوند:

– عوامل فیزیکی محیط‌های آموزشی:

– چیدمان و سازماندهی محیطی

– نور: میزان و شدت نور، نوع نور طبیعی یا مصنوعی

– ابعاد ظاهری: دیوار، در و کف، سرانه مساحت و سرانه فضا

– رنگ

– حرارت و تهویه هوا

– صدا

از جمله نکات مهم در عوامل فیزیکی محیط یادگیری این است که این عوامل در شرایط آموزش مجازی نیز همچنان تأثیرگذاری بالایی دارند و به جهت اینکه از دخالت مدرسه در مدیریت آن کاسته می‌شود،  علاوه بر اینکه نیاز است معلم عوامل قابل تغییر و چگونگی آن را به دانش‌آموز و نیز والدین آموزش دهد، در عین حال باید بر عوامل محیط الکترونیکی نیز بیش از پیش متمرکز شود و آن‌ها را تقویت کند.

گوشه‌ای از کلاس در خانه

از جمله راهکارهـای تقویت محیط فیزیکـیِ یادگیـری در شرایط آموزش مجازی این است که دانش‌آمـوزان و خانواده‌‌هـا بتوانند با طراحی کنج یادگیـری که به نوعـی بخشـی از کلاس درس در خانـه است، تا حدودی عوامل مؤثـر را مدیـریت کنند. در این حالت، برخـی موارد مانند خلوت‌کردن محیط اطراف از وسایل اضافی، دوری از منابع صوتی، و رعایت وجود نور مناسب، صندلی و میز متناسب با دانش‌آموز، تهویه هوا و … قابلیت انجام بیشتری دارد.

محیط عاطفی و روانی

موقعیت آموزشی منظم همراه با محبت و احترام متقابل نسبت به محیط‌های خشک و تهـی از عـواطف، در یادگیـری تأثیـر بیشتـری دارد. عاطفه به‌عنـوان عاملـی بسیـار مؤثـر می‌تواند در جریاناتی نظیر نبود امنیت، ترس، اضطراب، نومیدی، شک و تردید بروز پیدا کنـد و دانش‌آمـوز را با وجود قرارگیری در محیط پربار فیزیکی، به کنجکاوی و تلاش بـرای یادگیـری و حل مسائـل ذهنـی خود وادارد. مجموعه عوامل مؤثر بر یادگیری در محیط عاطفی، در جدول زیر آمده‌اند:

– رابطه معلم و دانش‌آموزان

– رابطه دانش‌آموزان با هم

– رابطه دانش‌آموزان با محیط، یادگیری و محتوای آموزشی

– تناسب یادگیری با استعداد گرایش، نیاز و آمادگی دانش‌آموزان

– محیط آکنده از محبت و احترام متقابل

محیط اجتماعی در یادگیری

محیط‌های آموزشی همانند سایر محیط‌های اجتمـاعی تعامل میان افراد را سبب می‌شوند. این تعامل در ارتبـاط تجلی می‌یابد.

به‌طور کلـی، کلاس درس نظامـی پویاست که ساختار، سازمان و هنجارهـای خاص خود را دارد. هـر کلاس صرف‌نظر از همانندی در ظاهر، مانند یک اثر انگشت ویژگی‌های خاص خود را دارد. همچنین، هر کلاس شیوه‌ها و الگوهـای ارتباطـی و محدوده‌های خود را دارد. ایجاد محیط اجتماعی مناسب و ثمربخش در طراحی آموزشی جایگاه بسیار مهمی دارد. چنین محیطی دست کم سه ویژگی دارد:

1. محیطـی که دانش‌آمـوزان در آن نسبت به خـود، هم‌کلاسی‌ها و کلاس درس به‌عنـوان یک گروه اجتماعی احساس مثبت دارند.

2. به‌گونه‌ای سازمـان‌یافته است که در آن دانش‌آموزان تکالیف و وظایف خود را انجام می‌دهند و با معلم و سایـر دانش‌آموزان همیاری و مشارکت می‌کنند.

3. محیطی است که در آن دانش‌آموزان دانش کسب می‌کنند و به مهارت‌های فردی و اجتماعی نائل می‌شوند.

بدیهی است، تأکید معلم بر استفاده از روش‌های تدریس مشارکتی و نیز برنامه‌هایی مانند همیار معلم، فعالیت‌های تیمی و تجربه‌های گروهی، در شکل‌گیری مناسب محیط یادگیری تأثیرگذارند.

محیط یادگیری الکترونیکی

گذشته از اینکه با ورود رسمی آموزش مجازی به کلاس‌های درس، بخش عمده‌ای از ارتباط یادگیری به این محیط اختصاص پیدا کرده است، تا پیش از این نیز پژوهش‌ها و مطالعات گوناگون نشان داده‌اند آموزش ترکیبی و بهره‌مندی از آموزش الکترونیکی در کنار آموزش‌های معمول مـی‌تواند به غنی‌‌سازی بیشتـر فرایند یاددهی-یادگیری کمک کند. به‌صورت کلی، آموزش الکترونیکی بر ابعادی مبتنی است که لازم است معلم به منظور داشتن محیط الکترونیکی موفق، بر برخی از آن‌ها شامل موارد زیر تسلط داشته باشد:

– شیوه‌های تدریس و پداگوژی در محیط یادگیری الکترونیکی

– بعد فنی و چگونگی استفاده از ابزارهای الکترونیکی مورد نیاز؛

– بعد ارزشیابی و چگونگی بهره‌مندی درست از ارزشیابی در آموزش الکترونیکی؛

– بعد اخلاقی و توجه به ملاحظات در این زمینه.

در نگاه کلی، برای ترسیم محیط یادگیری الکترونیکی مؤثر، لازم است رویکـرد یادگیرنده‌محـوری در آن لحـاظ شود. در چنین رویکردی، چند ویژگی اهمیت بسیاری دارد که در تصویر بعدی نشان داده شده است:

– تعامل بالا در محیط

– بهره‌مندی از قالب‌های الکترونیکی جذاب متناسب با ویژگی ‌یادگیرنده

– توجه به توان الکترونیکی یادگیرنده

– سهولت ارتباط افراد با محتوا و منابع

– امکان ارتباطی بین افراد

جمع‌بندی

تجربـه هر فـرد در زندگی و مهارت‌هایی که کسب می‌کند، مربوط است به شـرایط محیطـی و محصـول نیز تأثیـر متقابل میان فرد و محیطـی است که در آن زندگی می‌کند. فعالیت به‌عنوان عامل اصلی رشد و یادگیـری دانش‌آموز، فراینـدی است که در ارتباط با فضـا و محیط دانش‌آموز، رشد او را موجب می‌‌شود.

محیط می‌تواند به فرصتی ترغیبی در رفتار یادگیرنده بدل شود. از جمله ریشه‌های علاقه دانش‌آموز به یادگیری، به محیط آموزشی وابسته است. در صورت ناهماهنگ ‌بودن محیط با انتظارات فرد، حس دافعه و نبود علاقـه به یادگیـری قوت می‌گیرد. با این همه، محیط یادگیری تنها به بخش فیزیکی محدود نیست و محیط‌های عاطفی، روانی و اجتماعی نیز در اثرگذاری بر حال یادگیری جایگاه مهمی دارند. از سوی دیگر، محیط الکترونیکی شکل تازه‌ای از پیرامون یادگیری را به تصویر آورده است. در این حالت، علاوه بر ابعاد روانی و اجتماعی یادگیری، فضای فیزیکـی کلاس درس تغییـرات ویژه خـود را دارد که لازم اسـت در توانمندی حرفه‌ای معلمان مورد توجه قرار گیرد.

منابع

1. افضل‌نیا، محمد (1393). تکنولوژی یادگیری. سمت. تهران.

2. زرعی، ناصر (1398). تأثیر محیط بر آموزش و یادگیری. اولین همایش ملی مدرسه فردا.

3. کامل‌نیا، حامد (1393). دستور زبان محیط‌های یادگیری. سبحان نور. تهران.

4. موسوی، سید حامد (1393). تأثیر عوامل محیطی بر آموزش. نخستین همایش ملی علوم تربیتی و روان‌شناسی.